สถานภาพการผลิตข้าว

สถานภาพการขาดแคลนข้าวบนที่สูง

สถานภาพการผลิตข้าวของครัวเรือนเกษตรกรบนที่สูง

จากการประชุมสัมภาษณ์กลุ่มเกษตรกรบ้านห้วยบงจำนวน 18 รายจำนวน สมาชิกในครัวเรือนตั้งแต่ 2 คนถึง 12 คนต่อครัวเรือน ใน 18 มีที่นาอยู่13 พื้นที่ถือครอง สำหรับนาดำเฉลี่ย 3 ไร่ต่อครัวเรือน เกษตรกร 17 รายมีทั้งป่าหมุนเวียนและไร่หมุนเวียน มีเพียง 1 รายที่ไม่มีที่แปลงหมุนเวียน เกษตรกรจำนวน 8 รายปลูกไม้ผล ให้กับ โครงการหลวงวัดจันทร์ ส่วนอีก 2 รายปลูกผักส่งโครงการหลวง และที่เหลืออีก 8 รายไม่ได้ปลูกไม้ผลและผักให้กับโครงการหลวง ผลผลิตข้าวโดยเฉลี่ย 159 กก./ ไร่ ข้าวเพียงพอสำหรับบริโภคภายในครัวเรือนจำนวน 6 ครัวเรือน ครัวเรือนที่ข้าวไม่พอ 12 ครัวเรือนประมาณปริมาณที่ขาด ประมาณ 4 เดือน (ตารางที่ 1)

การผลิตข้าวนาดำในลุ่มน้ำย่อยต่างๆ

พื้นที่นาสำหรับปลูกข้าวนาปีของ ต.บ้านจันทร์ จะกระจายอยู่ในลุ่มน้ำย่อยตามลำน้ำเล็กๆของน้ำแม่แจ่ม รวมพื้นที่ประมาณ 2600 ไร่ (แผนภาพที่1) ลักษณะที่สำคัญของลุ่มน้ำย่อยขนาดต่างๆเหล่านี้ที่มีผลกระทบต่อผลิตภาพของข้าวนาดำคือ

- ปริมาณน้ำต้นทุนที่เป็นประโยชน์ต่อการปลูกข้าวตลอดฤดูกาลแตกต่างกัน ครอบครัวปาเกาะญอต้องจัดวันปลูกข้าวให้สอดคล้องกับปริมาณน้ำที่คาดว่าจะได้รับ เพื่อหลีกเลี่ยงหรือลดความเสี่ยงจากภาวะขาดแคลน

- อุณหภูมิในแต่ละลุ่มน้ำมีความแตกต่างกัน อิทธิพลที่สะสมตลอดฤดูทำให้การเจริญเติบโตของข้าวแตกต่างกันได้ ซึ่งปาเกาะญอมีความตระหนักในเรื่อง "ความเย็น" ของสภาพพื้นที่นา ทำให้เกิดการคัดเลือกพันธุ์ข้าวเฉพาะพื้นที่ที่ทนต่อสภาพ "หนาวเย็น"

- ความสัมพันธ์ของปริมาณน้ำที่พอเพียงกับอุณหภูมิที่เหมาะสม ที่แสดงออกในแต่ละลุ่มน้ำย่อยทำให้การจัดการการปลูกข้าวเพื่อลดความเสี่ยงด้านผลผลิตต้องยุ่งยากมากขึ้น
การสำรวจผลผลิตข้าวโดยการสุ่มเก็บตัวอย่างข้าวในพื้นที่ขนาด 1 ตารางเมตร ได้ดำเนินการติดต่อกันตั้งแต่ปี 2539-2544 ในพื้นที่ลุ่มน้ำย่อยต่างๆดังแสดงในรูปภาพที่ 2 เพื่อศึกษาถึงความแปรปรวนของผลผลิตข้าวภายใต้การเขตกรรมของเกษตรกรปาเกาะญอ

ผลผลิตข้าวเฉลี่ยข้าวนาปีดังแสดงในตารางที่1 ได้ชี้ให้เห็นว่าความแปรปรวนของผลผลิตเฉลี่ยระหว่างปีสูงถึงร้อยละ 28 ของผลผลิตเฉลี่ยรวม โดยเฉพาะฤดูปลูกปี 2540 ซึ่งเป็นปีที่เกิดภาวะแห้งแล้ง ปริมาณน้ำฝนไม่เพียงพอสำหรับสำหรับข้าวนาปีทำให้ผลผลิตต่ำกว่าทุกปี เฉลี่ย 224 กก./ไร่ ซึ่งเท่ากับร้อยละ 75 ของผลผลิตเฉลี่ยรวม 4 ปี
การสุ่มเก็บข้อมูลผลผลิตข้าวไม่ได้ดำเนินการในทุกลุ่มน้ำย่อยอย่างต่อเนื่องตลอดระยะเวลา 2539-2544 และจำนวนตัวอย่างสุ่มเก็บในแต่ละปีไม่เท่ากัน ทำให้ไม่สามารถ เปรียบเทียบผลิตภาพของแต่ละลุ่มน้ำย่อยได้ อาศัยข้อมูลที่มีอยู่พบว่า ผลผลิตเฉลี่ยข้าวนาปีในแต่ละปีมีความแปรปรวนสูงตั้งแต่ 23 ถึง 39 เปอร์เซ็นต์
ข้อมูลผลผลิตเฉลี่ยของแต่ละลุ่มน้ำย่อยในแต่ละปีมีความแปรปรวนแตกต่างกัน จากการสำรวจในพื้นที่พบว่า

นอกจากปัจจัยเรื่องความอุดมสมบูรณ์ของน้ำในแต่ละแปลงปลูกแล้ว การใช้พันธุ์ข้าว การดูแลกำจัดวัชพืช และการจัดการธาตุอาหารหรือความอุดมสมบูรณ์ของดินเป็น ปัจจัยหลักที่ทำให้เกิดความแปรปรวนสูงระหว่างเกษตรกรปาเกาะญอในลุ่มน้ำย่อยเดียวกันในภาวะขาดแคลนน้ำ เช่นปี 2540 ลุ่มน้ำย่อยหนองเจ็ดหน่วยให้ผลผลิตสูงถึง 312 กก./ไร่ ซึ่งสูงกว่าผลผลิตเฉลี่ยของลุ่มน้ำทั้งหมดถึง 39 เปอร์เซ็นต์

สำหรับลุ่มน้ำย่อยห้วยเมี่ยงซึ่งมีข้อมูล 3 ปี ติดต่อกัน (2540-2542) แสดงศักยภาพผลผลิตในระดับที่สูงกว่าค่าเฉลี่ยของลุ่มน้ำทั้งหมดเช่นเดียวกัน ในสภาพที่ฤดูปลูก ใกล้เคียงปกติ เช่น ปี 2544 ลุ่มน้ำย่อยบ้านเด่นมีค่าผลผลิตเฉลี่ยสูงสุดถึง 464 กก./ไร่ ลุ่มน้ำแม่แจ่มในปี 2544 ผลผลิตเฉลี่ยค่อนข้างสูง 547 กก./ไร่ และภาพผลผลิตโดยรวมเมื่อเปรียบเทียบกับปีต่างๆพบว่าผลผลิตข้าวเฉลี่ยสูงกว่าทุกปี

พืชอาหารจากป่า

ชุมชนปาเกาะญอมีชีวิตผูกผันกับป่าโดยปกติเข้าหาพืชอาหารและพืชอื่นๆเพื่อเป็นอาหาร เครื่องปรุง ยารักษาโรค รวมถึงการใช้ประโยชน์อย่างอื่น เช่น เป็นอาหารสัตว์ สีย้อมผ้า สัดส่วนพืชที่สำรวจกับเกษตรกรชาวปาเกาะญอในพื้นที่ป่าดิบเขา ต. บ้านจันทร์ พบว่าพืชที่สามารถนำมาใช้เป็นประโยชน์ด้านสมุนไพรมีสัดส่วนที่ค่อนข้างสูงถึง 175 ชนิด คิดเป็น 61 เปอร์เซ็นต์ของการใช้ประโยชน์อื่นๆ รองลงพบชนิดพืชที่สามารถใช้เป็นอาหาร 32 เปอร์เซ็นต์ (ตารางที่2)

	ตาราง 2 ประเภทและจำนวนของพืชที่ใช้ประโยชน์ในครัวเรือนปาเกาะญอ
	ประเภทของการใช้ประโยชน์	จำนวนพืชที่พบ (ชนิด)
	พืชอาหาร	92
	สมุนไพร	175
	สีย้อมผ้า	16
	อื่นๆ	5
	ที่มา : สำรวจพื้นที่ป่าดิบเขา ปี 2542

การจำแนกการใช้ประโยชน์ของพืชอาหารของผู้ที่มีความรู้ด่นเก็บอาหารจากป่าพบส่วนต่างๆที่สามารถนำมาเป็นอาหารหรือประกอบอาหาร โดยแบ่งตามประเภทส่วนที่สามารถนำมาบริโภคได้ โดยแบ่งเป็น 7 กลุ่ม ได้แก่ ส่วนหัว หน่อ ดอก ผล ใบ ยอดอ่อน และลำต้น พบว่าส่วนของใบและยอดอ่อน ถึง 44 และ 37 ชนิด จากจำนวนชนิดพืชอาหารทั้งหมด 125 ชนิด คิดเป็นร้อยละ 35 และ 30 ของชนิดพืชอาหารที่พบ (ตารางที่3)

นอกจากนี้จำนวนของพืชอาหารยังสามารถพบกระจายตัวในป่าดิบเขาตลอดทั้งปี แต่สัดส่วนที่พบชนิดของพืชอาหารค่อนข้างมากช่วงเดือนเมษายนจำนวนมากถึง 75 ชนิด ส่วนในเดือนต่างๆก็พบประมาณตั้งแต่ 43 ชนิดขึ้นไป ( แผนภาพที่2) จากข้อมูลเหล่านี้พบว่านอกเหนือจากพืชอาหารที่เป็นข้าวแล้ว ชาวปาเกาะญอยังใช้ พืชอาหาร ชนิดอื่นในการเสริมในครัวเรือนเพื่อลดการขาดแคลนอาหาร และบางชนิดสามารถนำไปรักษษโรคและเป็นประโยชน์ต่อครัวเรือนในด้านอื่นๆ รวมถึงสามารถเป็นรายได้เสริมแก่ครัวเรือนได้

ตาราง 3 สัดส่วนต่างๆของพืชอาหารที่สามารถนำมาบริโภคของชาวปาเกาะญอ
ส่วนที่นำมาใช้บริโภค	จำนวน	สัดส่วน (%)
หัว	2	2
หน่อ	6	5
ดอก	9	7
ผล	22	17
ใบ	44	35
ยอดอ่อน	37	30
ลำต้น	5	4
รวม	125	100
ที่มา : สำรวจพื้นที่ป่าดิบเขา ปี 2542


	แผนภาพที่ 2 ชนิดพืชอาหารที่เกษตรกรสามารถนำมาบริโภคและขายได้ในแต่ละเดือน

	ที่มา : สัมภาษณ์เกษตรกร ปี 2542

ปัจจัยเกื้อหนุนที่มีผลต่อการพอเพียงข้าวในครัวเรือนเกษตรกร

ปัญหาการขาดแคลนอาหารในพื้นที่สูงเป็นปัญหาหลักที่พบเกือบทุกพื้นที่สูง
จากการประชุมกลุ่มเกษตรกรบ้านห้วยบง และบ้านเด่น ที่มีปัญหาการขาดแคลนข้าวพบว่าปัจจัยที่มีส่วนสนับสนุนที่คล้ายคลึงกัน ได้แก่

- ที่นา การมีที่นาอย่างน้อยสองที่ในการปลูกข้าว
- ความอุดมสมบูรณ์ของดิน
- การมีน้ำแหล่งน้ำสามารถนำมาใช้ได้ตลอดทั้งปี นอกจากการผลิตข้าวแล้วยังสามารถนำมาใช้ประโยชน์ในการปลูกผักในฤดูแล้ง
- ปุ๋ยเคมี ช่วยสนับสนุนและเพิ่มผลิตข้าวของเกษตรกรได้ ตารางที่ 5

อย่างไรก็ตามการเพิ่มผลผลิตข้าวนาดำบนที่สูงมีมากว่า 10 ปี จากงานทดสอบการใช้ปุ๋ยเคมีในข้าวนาบนที่สูงพบว่า ผลผลิตเฉลี่ยข้าว ภายใต้การใส่ปุ๋ย และไม่มีการใส่ปุ๋ยผลผลิตเฉลี่ย 2.18 ตัน/เฮกตาร์ และ1.17 ตัน/เฮกตาร์ตามลำดับ และพบว่า สัดส่วนผลผลิตเพิ่มขึ้น จากการใส่ปุ๋ย 16-20-0 156 กก/ เฮกตาร์ Gypmantasiri , et.al (1994)

เกษตรกรจะจัดการใส่ปุ๋ยคอกโดยหว่านตอนเตรียมแปลงกล้าซึ่งจำเป็นถ้ามีปริมาณเพียงพอจะไม่ใช่ปุ๋ยเคมีเลย การใส่ปุ๋ยเคมี ของเกษตรกรจะใส่ระยะข้าวเจริญเติบโต ก่อน 30วันถึง30วัน.(ระยะข้าวแตกกอ) การใช้ปุ๋ยเพื่อเสริมเมื่อพบว่า ลักษณะการเจริญเติบโต ข้าวไม่ดีก็ทำการหว่าน ปุ๋ยที่นิยมใช้ได้แก่ปุ๋ย 16-20-0, 15-15-15 ในระยะหลังข้าวแตกกอ จากการสุ่มเก็บตัวอย่างของเกษตรกร 1 ตารางเมตร พบว่าผลผลิตเปรียบเทียบระหว่างมีการใส่ปุ๋ยและไม่ใส่ปุ๋ย พบว่าการใส่ปุ๋ยเคมีเฉลี่ยประมาณ 20 กก./ไร่ ผลผลิตเฉลี่ย ข้าวพันธุ์ต่างๆมีการตอบสนองปุ๋ยแตกต่างกัน เฉลี่ยผลผลิตข้าวนาดำที่สูงเมื่อไม่มีการใส่ปุ๋ยเคมี 493 กก./ไร่ ซึ่งขณะที่ผลผลิตข้าว ที่ใส่ปุ๋ยเคมีเฉลี่ย 517 กก./ไร่ สัดส่วนของผลผลิตเพิ่มประมาณ 5 เปอร์เซ็นต์ (ตาราง5 )

อย่างไรก็ตามผลผลิตข้าวอาจจะมีความผันแปรตามพื้นที่สุ่มเก็บตัวอย่าง และการตอบสนองปุ๋ยต่อพันธุ์ข้าวพื้นเมืองของเกษตรกร
จากการประชุมกลุ่มเกษตรกรเรื่องปัจจัยมีผลต่อความพอเพียงของผลผลิตข้าว พบปัจจัยหลักที่คล้ายคลึ่งกัน ในกลุ่มที่มีข้าวเพียงพอ และข้าวขาดแคลน ได้แก่ รายได้ ขนาดของที่ดินเพื่อทำนา ผลผลิตข้าว ส่วนปัจจัยอื่น เช่น การมีสัตว์เลี้ยง เช่น หมู ไก่ วัว ควาย คุณภาพของที่ดิน ในเรื่องของความอุดมสมบูรณ์ของดิน และเครื่องมืออำนวยความสะดวก เช่น รถไถ ฯลฯ ต่างๆเหล่านี้ช่วยสนับสนุน การที่มีโอกาสในระบบการผลิตต่างๆ

	ตาราง 4 ปัจจัยที่มีผลต่อการพอเพียงของพืชอาหารในครัวเรือนเกษตรกร
	กลุ่มมีข้าวพอกิน-ข้าวเหลือ (มั่นคง)	กลุ่มมีข้าวไม่พอเพียง(ไม่มั่นคง)
	รายได้สูง	รายได้ต่ำ
	ขนาดที่ดินมาก	ขนาดที่ดินน้อย
	ผลผลิตข้าวมาก	ผลผลิตข้าวไม่พอ
	มีสัตว์เลี้ยง
	เครื่องอำนวยความสะดวก
	ที่ดินมีคุณภาพ
	ที่มา : ประชุมกลุ่มเกษตรกร 2544

ตาราง 5 ผลผลติข้าวนาดำที่สูงที่มีการใส่ปุ๋ยและไม่ใส่ปุ๋ย
พันธุ์ข้าว	ไม่ใส่ปุ๋ย (กก./ไร่)			ใส่ปุ๋ย(กก./ไร่)
พันธุ์ข้าว	ผลผลิต	ค่าเบี่ยงเบน	จน.ตัวอย่าง	ผลผลิต	ค่าเบี่ยงเบน	จน.ตัวอย่าง
บือชอมี	360		1	456	125	2
บือปอเมาะ	441	140	7	462	163	11
บือโปโละ	513	128	10	580	140	23
บือผะโด				560	126	3
บือโม	659	128	2	528		1
เฉลี่ย	493	125	20	517	138	40
ที่มา :ตัวอย่างข้าวในพื้นที่เกษตรกร ต. บ้านจันทร์ 2544

การจัดการของเกษตรกรกรณีข้าวขาดแคลน

ครอบครัวปาเกาะญอ แก้ไขปัญหาการขาดแคลนข้าว ซึ่งมีระยะตั้งแต่ 4-8 เดือน โดยการจัดตั้งธนาคารข้าว ปลูกพืชพาณิชย์เพื่อนำรายได้ส่วนหนึ่งซื้อข้าวบริโภค รับจ้างทั่วไปในพื้นที่ และอาศัยการยืมจากเครือญาติหรือเพื่อนบ้านที่มีข้าวเพียงพอ

ความรุนแรงของภาวะการขาดแคลนข้าวจะเกิดขึ้นเมื่อการปลูกข้าวล่าช้าจนถึงเดือนกรกฎาคมหรือสิงหาคม เนื่องจากฝนล่าหรือฝนแล้งต้นฤดู และมีการระบาด ของเพลี้ยกระโดดหลังขาว อย่างเช่นในปีฤดูปลูก 2541 ผลผลิตของตำบลบ้านจันทร์ อ.แม่แจ่ม ลดลงร้อยละ 65-80 จากปี 2540 ทำให้ทุกครัวเรือนขาดแคลนข้าวเพื่อบริโภค

ในปี 2543 ผลผลิตข้าวส่วนใหญ่เพียงพอต่อการบริโภคภายในครัวเรือนของเกษตรกรจากการสำรวจเกษตรกร 20 ราย พบว่าเกษตรกร 17 รายเพียงพอเมื่อเปรียบเทียบ กับผลผลิตข้าวปี ปี และเกษตรกร 3 รายจาก 20 รายผลผลิตข้าวน้อยกว่าปี 2542 (ตารางที่ 7) สำหรับปี 2544 ผลผลิตเฉลี่ย สูงกว่าข้าวทุกปี เฉลี่ย 468 กก./ไร่จากการสุ่มเก็บ ตัวอย่างข้าวจำนวน 45 ตัวอย่างพื้นที่เก็บ 1 ตารางเมตร แต่ยังพบเกษตรกรขาดแคลนข้าวอยู่

	ตารางที่ 7 ผลผลิตข้าวของชุมชนปาเกาะญอตามลำน้ำต่างๆ
	ผลผลิต	จำนวนเกษตรกร
	น้อยกว่าปี 42	3
	เพียงพอ	17

สำหรับชุมชนที่วัฒนธรรมการดำรงชีพผูกพันกับการปลูกพืชพาณิชย์ เช่น ชุมชนม้ง ซึ่งสร้างรายได้จากพืชพาณิชย์ เพื่อซื้อข้าวบริโภค จะมีปัญหาการขาดแคลน ข้าวน้อยกว่าชุมชนปาเกาะญอ เพราะกลุ่มนี้มีทักษะและประสบการณ์ในการใช้ที่ดินเพื่อปลูกพืชพาณิชย์ ทั้งที่เป็นพืชผัก และไม้ผลเมืองหนาว อย่างไรก็ตาม การใช้ประโยชน์ที่ดิน และรูปแบบการผลิตแตกต่างไปจากชุมชนปาเกาะญอ กล่าวคือจะเน้นการใช้ที่ดินอย่างต่อเนื่องจนกว่า ผลิตภาพ ของดินจะเสื่อมจนไม่คุ้มกับการฟื้นฟู หรือปัญหาด้านศัตรูพืชรุนแรงจนไม่สามารถควบคุมได้ ก็จะย้ายพื้นที่เพาะปลูกใหม่ แต่ในกรณีที่ชุมชนพัฒนาการใช้ ้ประโยชน์อย่างถาวรโดยการปลูกไม้ผลยืนต้น พืชผักพาณิชย์ก็จะปลูกเป็นพืชแซมร่วมกับไม้ผล ทำให้ การขยายพื้นที่ ทำกินลดลงซึ่งเป็นทางเลือกหนึ่งของ การใช้ที่ดินแบบแผ้วถางและเผา (alternatives to slash and burn) และพัฒนาเป็นระบบการใช้ประโยชน์ที่ดินอย่างยั่งยืนได้


ตารางที่ 7 ผลผลิตข้าว (กก.) ที่เพิ่มขึ้นจากการใช้ปุ๋ยเคมีในกลุ่มเกษตรกรบ้านเด่น
ชื่อเกษตรกร	จำนวน (ตัว)		พันธุ์ข้าว	พื้นที่นา(ไร่)	ปุ๋ย (กส).	ผลผลิต (กก.)		ข้าวขาด (เดือน)	สมาชิกในครัวเรือน
	วัว	ควาย			ปุ๋ย (กส).	ผลผลิต	ี่เพิ่มขึ้น	ข้าวขาด (เดือน)
1. จ่อดี	-	3	ปอเมาะ,	4	2	450	30	-	7
2. มูเหล่อ	-	4	วาโป	3.5	2	300	30	-	7
3. ส่าเลอพอ	-	4	โปเละ	4	2	450	30	-	7
4. เพเง	7	5	ปอเมาะ	4	2	300	45	-	8
5. โมคา	4	6	โปโละ	2	1	150	30	3	6
6. ประสิทธิ์	2	4	ปอเมาะ	4	2	270	30	-	8
7. เก่อเฮ	-	-	โปเละ	3.5	1.5	165	30	3	11
8. วิรุญ	-	-	โปเละ	3.5	1.5	165	30	-	5
9. ส่าทอง	-	-	วาโป	2.5	1	247	โรค	-	7
เฉลี่ย	4	4		3.5	1.5	277	31.8	3	7

	ตัวอย่างการจัดการกรณีขาดแคลนข้าว
	เกษตรกรที่ขาดแคลนข้าว 3 เดือน ปริมาณข้าวที่บริโภค 100 กก.ข้าวสาร/เดือน 1 คน/ครึ่งกก./วัน. การจัดการกรณีขาดข้าว นายมูคา 1. ปลูกผักโครงการหลวง 2. เก็บของป่า 3. รับจ้าง 4. ยืมจากธนาคารข้าว 5. ยืมร้านค้า

จากการศึกษา พฤกษ์ และคณะ (2537) พบว่าแนวทางในการลดปัญหาการขาดแคลนข้าวเกษตรกร 95 ครัวเรือนที่ทำการสัมภาษณ์จาก 4 หมู่บ้านได้แก่ บ้านจันทร์ บ้านเด่น บ้านหนองเจ็ดหน่วย และห้วยบง พบว่าจำนวนปาเกาะญอที่ทำงานนอกอาชีพการเกษตรเพื่อนำรายได้มาชดเชยการขาดแคลนข้าวสูงถึง 89 ปอร์เซ็นต์ 65 เปอร์เซ็นต์ยืมข้าว จากธนาคารข้าวในหมู่บ้าน 51 เปอร์เซ็นต์ขายสัตว์เลี้ยง เช่น วัว หมู ไก่ และอืนๆ 47 เปอร์เซ็นต์ และ 43 เปอร์เซ็นต์ปลูกพืชเศรษฐกิจ จากข้อมูลตั้งแต่ปี 2537 ปี 2544 พบว่าชุมชนปาเกาะญอที่มีอาหารไม่เพียงพอจะปฏิบัติคล้ายคลึงกัน

ตารางที่ 8 การจัดการของเกษตรกรบ้านเด่น และห้วยบงในกรณีขาดแคลนข้าว

ปี 2537 **	ปี 2544*
บ้านเด่น หนองเจ็ดหน่วย ห้วยบง และบ้านจันทร์	บ้านเด่น	บ้านห้วยบง
1. รับจ้างภายในหมู่บ้าน	1.ขายควายซื้อข้าว	1. ขายวัว ขายควาย
2. ยืมข้าวเปลือกจากธนาคารข้าว	2.รับจ้างภายในหมู่บ้าน	2. รับจ้างในหมู้บ้าน ต. บ้านจันทร์
3. ขายสัตว์เลี้ยง	3.ปลูกพืชโครงการหลวง (ผัก,ฟักทอง)	3. ธนาคารข้าว อพป. (อาสาพัฒนาป้องกันตนเอง) สำหรับ (โครงการเมล็ดพันธุ์) ยืมข้าวเปลือกได้ประมาณ 370 ถัง เวลาส่งคืน ส่งดอก 3 ลิตร ต่อถัง (ข้าวเปลือก)
4. ยืมจากญาติ และเพื่อนบ้าน	4.ยืมข้าวจากธนาคารข้าวในหมู่บ้าน	4. ยืมจากญาติ ทั้งข้าวเปลือก และข้าวสาร
5. รายได้เสริมจากหัตถกรรม; ทอผ้า	5.ยืมญาติ (ข้าวสาร ข้าวเปลือกโดยไม่มีดอกเบี้ย)	5. ยืมเงินซื้อข้าว (5บาท/เดือน ดอกเบี้ย)
6. แหล่งอาหารอื่นๆ	6.สินเชื่อจากร้านค้า ตามราคาขาย (บวกกำไรจากราคาของแล้ว) ในหมู่บ้าน	6. ยืมจากร้านค้าในราคาเท่าเงินสด เวลา < 1 เดือน
7. เก็บและขายพืชอาหารจากป่า	7.เก็บของป่าขาย เช่นเดือนพฤษภาคม เก็บเห็ดถอบขาย	7. แลกเปลี่ยนสินค้า เช่น ข้าว แลก ของป่า
8. อื่นๆ		8. การยืมที่ดิน (ป่าหมุนเวียน) ปลูกโดยไม่ต้องเสียค่าเช่า
9. รับจ้างนอกหมู่บ้าน
ที่มา: * Gypmantasiri, at.al (1994) และ ** ประชุมกลุ่มเกษตรกรบ้านเด่น และบ้านห้วยบง 2544

ตัวอย่างการแก้ไขปัญหาขาดแคลนข้าว

เกษตรกรในพื้นที่ทุกคนทราบดีว่าปี 2540 ผลผลิตข้าวจะลดลงเนื่องจากการปลูกข้าวล่าช้าไปประมาณ 1 เดือน และจากงานทดลองปี 2539 ได้ชี้ให้เห็นว่า เมื่อปลูกข้าวในเดือนกรกฎาคม ผลผลิตจะลดลงประมาณ 40 % และถ้าปลูกในเดือนสิงหาคมผลผลิตจะลดลงเหลือ 100 กก/ไร่ เกษตรกรได้สรุปแนวทางแก้ไขปัญหาผลผลิตข้าวไม่เพียงพอในปี 2540 ดังนี้

	ตัวอย่างการแก้ไขปัญหาขาดแคลนข้าว
	1 พันธุ์ข้าว เกษตรกรยังคงยึดพันธุ์ข้าว บือโปโหละ และ บือปอเมาะ เป็นพันธุ์หลักใน การปลูกข้าวทุกปี แต่ในสภาพฝนแล้งและฝนทิ้งช่วงนาน เกษตกรมีความเห็นว่าพันธุ์ บือโปะโหละจะให้ผลผลิตสูงกว่าบือปอเมาะ เนื่องจากมีอายุการเก็บเกี่ยวช้ากว่า 2 ใช้ระยะปลูกชิด พันธุ์ข้าวทั้งสองพันธุ์มีขีดความสามารถในการแตกกอน้อย เมื่อการ ปลูกล่าช้ามีผลทำให้การแตกกอลดลงอีก เกษตรกรคิดว่าการปลูกชิดจะช่วยพยุงผล ผลิตข้าวได้ 3 การใส่ปุ๋ยเคมี เกษตรกรที่สามารถซื้อปุ๋ยเคมีได้มีความประสงค์ที่จะใส่ปุ๋ยเคมี 16-20-0 ในอัตรา 25 กก/ไร่ (ตัวอย่าง เกษตรกรมูเหล่ แตเดิมเคยใช้ปุ๋ยเคมี 2 กระสอบต่อไร่ ปีนี้จะเพิ่มปริมาณการใช้ปุ๋ยเป็น 3 กระสอบในพื้นที่เดียวกัน)

(กลับเกษตรบนที่สูง) :( เกษตรยั่งยืน) :( หน้าหลัก)