บทความพิเศษ
แกะรอยแม่โพสพ
วรรณา นาวิกมูล จากหนังสือ : ข้าวในศิลปะและวัฒนธรรม (เอกสารเผยแพร่ลำดับที่ 1 ของมูลนิธิข้าวไทย ในพระบรมราชูปถัมภ์ พ.ศ. 2544) |
ความรู้เบื้องแรกเรื่องแม่โพสพ เรื่องของแม่โพสพสำนวนต่างๆ ที่มีผู้รวบรวมไว้
เช่น ในสารานุกรมวัฒนธรรมไทยทั้งภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคกลาง
และภาคใต้ มีโครงเรื่องและรายละเอียดปลีกย่อยแตกต่างกันมากบ้างน้อยบ้าง ในบทความชื่อ
"แม่โพสพ เทวีแห่งข้าว" ในหนังสือ ข้าวกับวิถีไทย รศ. สุกัญญา ภัทราชัย
ได้แบ่งกลุ่มตามความคล้ายคลึงของโครงเรื่องไว้เป็น 2 กลุ่ม คือ กลุ่มภาคกลางและภาคใต้
กับ กลุ่มภาคเหนือและภาคอีสาน วรรณกรรมพื้นบ้านมีแม่โพสพ แม่โคสก
พ่อโพสพ พ่อโพสี วรรณคดีหลวงมีพระไพศภ
พระไพศพ พระไพสพ
จะสะกดเป็น
ไพศภ หรือ ไพศพ ก็เป็นชื่อเทวดาที่ได้รับการพาดพิงในวาระที่กวีกำลังพรรณนาถึงความรันทดอันเกิดแต่การพลัดพรากจากนางที่รักเมื่อย่างเข้าเดือนสาม
และด้วยเหตุที่กวียึดพิธีกรรมเป็นตัวตั้งในการพรรณนา พิธีที่เอ่ยถึงคือพิธีส่งพระไพศพ
หรือพิธีเผาข้าว (ธานยเทาะห์ หรือ ธัญเทาะห์) ซึ่งเป็นพระราชพิธีกระทำในเดือนสาม
เป็นเตรียมพร้อมสำหรับการทำนาในปีใหม่
รูปและ/หรือภาพแม่โพสพ
|
|
17. | องค์นี้ถือเป็นนางเอกที่ได้กล่าวถึงไว้แล้ว
มีขนาดตามที่เจ้าหน้าที่ของคุณพยัพจดมาให้คือ "หน้าตักองค์ 11 นิ้ว องค์สูง
25 นิ้ว หน้าตักฐาน 12 นิ้ว ความกว้าง 12 นิ้ว" ยังมีรูปแม่โพสพที่งดงามเป็นพิเศษคล้ายคลึงกันหับแม่โพสพในภาพที่
17 นี้อีกองค์หนึ่ง ผู้เขียนเห็นภาพในหนังสือพระพุทธรูปสมัยรัตนโกสินทร์ ของ
สมเกียรติ โล่ห์เพชรัตน์ หน้า 86 เสียดายที่เมื่อคุณพยัพเอามาให้ดูไม่มีกล้องไปถ่ายก๊อปปี้ไว้
ในหน้า 293 ของหนังสือเล่มเดียวกันมีคำอธิบายรูปแม่โพสพดังกล่าวว่า "พระแม่โพสพ เป็นงานศิลปะที่นิยมเรียกกันว่า "แบบหน้าแป้ง" ศิลปะแบบนี้มีจำนวนน้อย มาก เข้าใจว่ากรรมวิธีการเคลือบสีบนเนื้อโลหะให้สวยงามเป็นธรรมชาติคงยากมาก จึงมี จำนวนจำกัด และราคาการซื้อ-ขายในตลาดค่อนข้างสูง" คำอธิบายนี้น่าจะใช้ได้กับแม่โพสพในภาพที่ 17 นี้ด้วย ผู้เขียนใคร่ขอตั้งข้อสังเกตเรื่องวิธีการ เรียกชื่อแม่โพสพไว้ในที่นี้ว่า ในหนังสือที่อ้างถึงเรียกว่า พระแม่โพสพ ในขณะที่โดยทั่วไปมักเรียกว่าแม่โพสพ ดูเสมือนว่าเป็นการปรับฐานะรูปแม่โพสพขึ้นเป็นรูปบูชาโดยการเติมคำว่า พระ เข้าข้างหน้าชื่อ และยังมีบางตำราเรียกว่า แม่พระโพสพ ซึ่งมีตำนานฉบับภาคเหนือ รองรับว่ามี พระโพสพ แล้วจึงมี แม่ (ของ) พระโพสพ อีกทีหนึ่ง ซึ่งอาจเป็นคำอธิบายเรื่อง พ่อโพสพหรือพ่อโพสีที่ ผศ. เอี่ยม ทองดี กล่าวไว้ได้อีกทางหนึ่ง |
|
18. | ด้านหลังของแม่โพสพในภาพที่ 17 แสดงทรงผลตัดสั้น (ทรงดอกกระทุ่ม?) ต่างจากแม่โพสพรูปอื่นๆ ที่ไว้ผมประบ่าหวีแสกบ้าง เสยบ้าง ทรงผมของแม่โพสพองค์นี้น่าจะช่วยยืนยันยุคสมัยให้แน่นอนขึ้นได้ | |
19. | ภาพสำเนาจากหนังสือ
ไทยในสมัยรัฐธรรมนูญ มีคำบรรยายภาพดังนี้ รูปปั้น "แม่โพสพ" ซึ่งรัฐบาลได้จัดส่งไปแสดงใน ศาลาไทย ในการแสดงพิพิธภัณฑ์ระหว่างชาติ ณ กรุงนิวยอร์ก สหปาลีรัฐอเมริกา ปี 2482 ขนาดน่าจะเป็นขนาดเท่าคนจริง แบบศิลปะสมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม คือประกอบขึ้นด้วยเส้นสายที่ออกไปในทางกระด้าง |
|
20. | ปูนปั้นแม่โพสพประดับหน้าบันศาลาตรีมุขซึ่งอยู่ในระหว่างการก่อสร้าง
ในวัดศิริวัฒนาราม อยู่ในสวนแขวงบางพรหมเขตตลิ่งชัน กรุงเทพฯ ผู้เขียนเห็นเมื่อแวะเวียนเข้าไปชมวัดโดยบังเอิญก่อนสงกรานต์ปี
2544 นี้เอง จากการสอบถามชาวบ้านในละแวกวัดทำให้ได้ข้อมูลที่น่าสนใจเพิ่มเติมอีกว่า ที่วัดศิริฯ มีประเพณีบูชาแม่โพสพสาเหตุที่เกิดประเพณีทราบเป็นเลาๆ ว่า แต่เดิมพื้นที่แถบนี้เป็นท้องนาต่อมาจึงยกเป็นสวน "ท้องกระทะ"(คงหมายความว่าเป็นสวนที่มีพื้นที่ตรงกลางต่ำเป็นแอ่งนี่นับเป็นข้อมูลแปลกสำหรับผู้ที่คิดว่าตลิ่งชันเป็นที่สวนมาแต่ดั้งเดิม)ที่ริมคลองบางพรหมฝั่งตรงข้ามกับวัด (วัดนี้เป็นวัดรุ่นหลัง สร้างเมื่อ พ.ศ. 2526 - 27 นี่เอง) เป็นที่สักการบูชาของชาวบ้านทั่วไป ต่อมามีการย้ายศาลตั้งรูปแม่โพสพมาไว้ที่วัด และวัดจัดให้มีงานปิดทองแม่โพสพ (เหมือนงานปิดทองพระหรือพระพุทธบาทจำลอง ฯลฯ ตามวัดทั่วๆ) ในช่วงเดือนมีนาคมเป็นประจำทุกปี ประเพณีนี้ได้แพร่หลายไปจนถึงวัดที่จังหวัดสมุทรปราการด้วย (แต่ผู้ให้ข้อมูลจำไม่ได้ว่าวัดที่จัดงานปิดทองแม่โพสพที่สมุทปราการชื่อวัดอะไร) ศาลตรีมุขหลังนี้เป็นอาคารถาวรที่วัดสร้างขึ้นเพื่อประดิษฐานรูปแม่โพสพซึ่งปัจจุบันเป็นองค์ใหม่ หล่อด้วยทองเหลืองปิดทองจนมองไม่เห็นเค้าหน้าตาที่ว่าเป็นองค์ใหม่ก็เนื่องจากองค์เดิมซึ่งเป็นดินปั้นถูกโจรกรรมไปแล้ว ช่างปั้นปูนประดับหน้าบันมุขเอกของศาลาหนังนี้เป็นช่างมาจากเมืองเพชร ซึ่งเป็นเมืองที่มีชื่อเสียงด้านงานปูนปั้นมาช้านาน ในงานปิดทองแม่โพสพครั้งต่อไป (เดือนมีนาคม2545) จะได้ฉลองศาลาใหม่หลังนี้ด้วย |
|
21. |
ศาลและรูปหล่อโลหะแม่โพสพ วัดศิริวัฒนาราม
ตั้งอยู่ด้านหลังศาลาตรีมุขที่กำลังสร้าง รูปแม่โพสพมีขนาดเท่าคนจริง
|
ปัจจุบันของแม่โพสพ ขอบคุณผู้ให้ความอนุเคราะห์ข้อมูลเรื่องและภาพ บรรณานุกรม |