การจัดการของเกษตรกรกรณีข้าวขาดแคลน

ครอบครัวปาเกาะญอ แก้ไขปัญหาการขาดแคลนข้าว ซึ่งมีระยะตั้งแต่ 4-8 เดือน โดยการจัดตั้งธนาคารข้าว ปลูกพืชพาณิชย์เพื่อนำรายได้ส่วนหนึ่งซื้อข้าวบริโภค รับจ้างทั่วไปในพื้นที่ และอาศัยการยืมจากเครือญาติหรือเพื่อนบ้านที่มีข้าวเพียงพอ

ความรุนแรงของภาวะการขาดแคลนข้าวจะเกิดขึ้นเมื่อการปลูกข้าวล่าช้าจนถึงเดือนกรกฎาคมหรือสิงหาคม เนื่องจากฝนล่าหรือฝนแล้งต้นฤดู และมีการระบาด ของเพลี้ยกระโดดหลังขาว อย่างเช่นในปีฤดูปลูก 2541 ผลผลิตของตำบลบ้านจันทร์ อ.แม่แจ่ม ลดลงร้อยละ 65-80 จากปี 2540 ทำให้ทุกครัวเรือนขาดแคลนข้าวเพื่อบริโภค

ในปี 2543 ผลผลิตข้าวส่วนใหญ่เพียงพอต่อการบริโภคภายในครัวเรือนของเกษตรกรจากการสำรวจเกษตรกร 20 ราย พบว่าเกษตรกร 17 รายเพียงพอเมื่อเปรียบเทียบ กับผลผลิตข้าวปี ปี และเกษตรกร 3 รายจาก 20 รายผลผลิตข้าวน้อยกว่าปี 2542 (ตารางที่ 7) สำหรับปี 2544 ผลผลิตเฉลี่ย สูงกว่าข้าวทุกปี เฉลี่ย 468 กก./ไร่จากการสุ่มเก็บ ตัวอย่างข้าวจำนวน 45 ตัวอย่างพื้นที่เก็บ 1 ตารางเมตร แต่ยังพบเกษตรกรขาดแคลนข้าวอยู่

สำหรับชุมชนที่วัฒนธรรมการดำรงชีพผูกพันกับการปลูกพืชพาณิชย์ เช่น ชุมชนม้ง ซึ่งสร้างรายได้จากพืชพาณิชย์ เพื่อซื้อข้าวบริโภค จะมีปัญหาการขาดแคลน ข้าวน้อยกว่าชุมชนปาเกาะญอ เพราะกลุ่มนี้มีทักษะและประสบการณ์ในการใช้ที่ดินเพื่อปลูกพืชพาณิชย์ ทั้งที่เป็นพืชผัก และไม้ผลเมืองหนาว อย่างไรก็ตาม การใช้ประโยชน์ที่ดิน และรูปแบบการผลิตแตกต่างไปจากชุมชนปาเกาะญอ กล่าวคือจะเน้นการใช้ที่ดินอย่างต่อเนื่องจนกว่า ผลิตภาพ ของดินจะเสื่อมจนไม่คุ้มกับการฟื้นฟู หรือปัญหาด้านศัตรูพืชรุนแรงจนไม่สามารถควบคุมได้ ก็จะย้ายพื้นที่เพาะปลูกใหม่ แต่ในกรณีที่ชุมชนพัฒนาการใช้ ้ประโยชน์อย่างถาวรโดยการปลูกไม้ผลยืนต้น พืชผักพาณิชย์ก็จะปลูกเป็นพืชแซมร่วมกับไม้ผล ทำให้ การขยายพื้นที่ ทำกินลดลงซึ่งเป็นทางเลือกหนึ่งของ การใช้ที่ดินแบบแผ้วถางและเผา (alternatives to slash and burn) และพัฒนาเป็นระบบการใช้ประโยชน์ที่ดินอย่างยั่งยืนได้

จากการศึกษา พฤกษ์ และคณะ (2537) พบว่าแนวทางในการลดปัญหาการขาดแคลนข้าวเกษตรกร 95 ครัวเรือนที่ทำการสัมภาษณ์จาก 4 หมู่บ้านได้แก่ บ้านจันทร์ บ้านเด่น บ้านหนองเจ็ดหน่วย และห้วยบง พบว่าจำนวนปาเกาะญอที่ทำงานนอกอาชีพการเกษตรเพื่อนำรายได้มาชดเชยการขาดแคลนข้าวสูงถึง 89 ปอร์เซ็นต์ 65 เปอร์เซ็นต์ยืมข้าว จากธนาคารข้าวในหมู่บ้าน 51 เปอร์เซ็นต์ขายสัตว์เลี้ยง เช่น วัว หมู ไก่ และอืนๆ 47 เปอร์เซ็นต์ และ 43 เปอร์เซ็นต์ปลูกพืชเศรษฐกิจ จากข้อมูลตั้งแต่ปี 2537 ปี 2544 พบว่าชุมชนปาเกาะญอที่มีอาหารไม่เพียงพอจะปฏิบัติคล้ายคลึงกัน

ตัวอย่างการแก้ไขปัญหาขาดแคลนข้าว

เกษตรกรในพื้นที่ทุกคนทราบดีว่าปี 2540 ผลผลิตข้าวจะลดลงเนื่องจากการปลูกข้าวล่าช้าไปประมาณ 1 เดือน และจากงานทดลองปี 2539 ได้ชี้ให้เห็นว่า เมื่อปลูกข้าวในเดือนกรกฎาคม ผลผลิตจะลดลงประมาณ 40 % และถ้าปลูกในเดือนสิงหาคมผลผลิตจะลดลงเหลือ 100 กก/ไร่ เกษตรกรได้สรุปแนวทางแก้ไขปัญหาผลผลิตข้าวไม่เพียงพอในปี 2540 ดังนี้